دوفصلنامه علمي

واقعه خیبر، جایگاهی برجسته، مهم و نمادین نزد شیعیان دارد. این واقعه در نسخه نگاره‌های ادوار گوناگون به شیوه‌های مختلف بازنمایی شده است. در این مقاله، سه نگاره‌ فتح خیبر مربوط به دوره‌های تیموری (کلیات تاریخی)، ترکمن (خاوران نامه) و صفوی (فالنامه)، برمبنای گفتمان تشیع (دوازده‌امامی) بررسی و تحلیل ‌شده‌اند. گفتمان تشیع، مجموعه‌ای منسجم از مفاهیم، باورها و روایت‌ها را دربرمی‌گیرد که اندیشه، احساس، گفتار و رفتار شیعیان را تحت سیطره خود گرفته و به آنها شکل می‌دهد؛ منطقاً انتظار می‌رود در نگاره‌هایی با مضمون شیعی نیز عینیت و تحقق یافته باشد. ازاین‌رو، در بررسی نگاره‌های موردنظر این پرسش‌ها مطرح می‌گردد که کدام نگاره، گفتمان تشیع از واقعه فتح خیبر را بازنمایی می‌کند، آیا به‌صرف بازنمایی و حضور شخصیتی شیعی در این نگاره‌ها، می‌توان آنها را نگاره‌هایی شیعی دانست.

همچنین، مشخص نمودن گفتمان بازنمایی شده در هر نگاره و شناسایی ویژگی مهم و اصلیِ نگاره‌های شیعی، از اهداف این پژوهش است. بدین منظور، به بررسی محتوایی و شکلی نگاره‌ها پرداخته و عناصر بصری و تصویری، نشانه‌ها و نمادهای به‌کاررفته در هر نگاره، درراستای گفتمان تشیع توصیف و تحلیل شده‌اند. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی- تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه‌ای جمع آوری شده است.

در نتیجه گیری‌ این پژوهش می‌توان اظهار داشت، یکی از ویژگی‌های مهم و اصلی برای شناسایی و ارزیابی نگاره‌های شیعی، بازنمایی مضامین براساس گفتمان تشیع است که می‌باید در محتوا و صورت (شکل) آثار، به ظهور رسیده باشد. از میان نگاره‌های بررسی‌شده، این ویژگیِ مهم در نگاره‌ فتح خیبر از دوره صفوی (فالنامه) ظهور یافته است؛ بدین منظور، نگارگر، نشانه‌ها، نمادها و تمهیدات تجسمی خاصی در آن به‌کار برده است.