دوفصلنامه علمي

نقشمایه‌های گچ‌بری شده محراب‌های دوره ایلخانی، شاهکاری در طراحی و اجرا هستند. در این پژوهش، در راستای رسیدن به هدف، با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، چهار محراب در دوره ایلخانی که عبارتند از محراب اولجایتو، محراب مقبره پیربکران، محراب مسجدجامع اشترجان و محراب مسجدجامع هفتشویه، از لحاظ نقشمایه‌های گیاهی و هندسی، نسبت‌ها، ساختار و روابط هندسی توصیف، تحلیل و مقایسه و نقشمایه‌های گچ‌بری دوره ایلخانی شناسایی شده‌اند. پژوهش حاضر در پی پاسخ‌گویی به این سوال‌ها است که انواع نقشمایه‌های به کاررفته در این محراب‌ها کدامند و ارزش‌های بصری و زیبایی‌شناختی نقشمایه‌های این محراب‌ها چیست و کدام نقشمایه در این محراب‌ها بیشتر به‌کارگرفته شده است و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی بین نقشمایه‌های این چهار محراب وجود دارد؟ اکثر بررسی‌های صورت گرفته تنها به توصیف کلی این آثار و تاریخ اجرا و یا محدوده تاریخی آنها پرداخته و به نقشمایه‌های تزیینی، نسبت‌های طلایی و ساختار و روابط هندسی در به کارگیری آنها توجه نکرده‌اند. بررسی تطبیقی، وجوه افتراق و اشتراک نقشمایه‌های به‌کاررفته شده در این دوره را آشکار می‌کند و ویژگی‌های نقشمایه‌ها را نشان می‌دهد. به‌طور خلاصه نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که هم فرم کلی محراب و هم اکثر نقشمایه‌ها در چهار محراب دارای ساختار و روابط هندسی ویژه و بر پایه نسبت‌های طلایی طراحی شده‌اند. نقشمایه‌های گچ‌بری شده محراب‌های مذکور با ضخامت و برجستگی زیاد و پیچیده‌ اجراء شده‌اند با این تفاوت که نقشمایه‌های محراب اولجایتو دارای برجستگی کمتر و ظرافت بیشتر است. در این محراب‌ها از انواع اسلیمی‌ها مانند خرطومی، دهانه اژدری، اسلیمی‌های قاب بند و گردش‌های حلزونی بسیار استفاده شده است. تکرار و تقارن باعث ایجاد ریتم، حرکت و هماهنگی نقشمایه‌ها گردیده است. با کنار هم قرار دادن نقشمایه‌های محراب‌های مذکور به خوبی روند تحول و تکامل تدریجی آن‌ها از یک طرح ساده اولیه به طرح‌های پیچیده‌تر را نشان می‌دهد.