دوفصلنامه علمي

نقاشی عصر قاجار به‌طور عمده، به دو دوره تقسیم می‌شود: دوره نخست؛ مقارن با سلطنت فتحعلی‌شاه نضج می‌یابد تا عصر ناصری دوام می‌آورد؛ بر تلفیق صور نگارگری و تزئینی با دستاوردهای هنر ناتورالیستی تکیه دارد و سیطره کلی دستاوردهای هنر ایرانی در آن، حائز اهمیت است. دوره دوم، با سلطنت ناصرالدین‌شاه و ظهور هنرمندان اروپارفته، شکل می‌گیرد و مبتنی‌بر بازنمایی از هنر طبیعت‌گرای غرب است. شاهنامه عمادالکتّاب، محصول نیمه دوم است. شاهنامه‌ای که به‌عنوان آخرین نسخه دست‌نویس و مصور شاهنامه، به عهد مظفرالدین‌شاه تعلق دارد اما احراز هویت شاخص‌های ساختاری صور نگارگرانه نیمه‌ نخست قاجار در آن، وانمود محسوسی دارد. بنابراین، در پژوهش حاضر این پرسش مطرح است که: نگاره‌های شاهنامه عمادالکتّاب براساس دستاوردهای هنری کدام سبک نقاشی قاجار خلق شده است. هدف این مطالعه، تطبیق نگاره‌های شاهنامه مذکور با مؤلفه‌های نقاشی مکتب اول و دوم قاجار است. بنابراین پس از معرفی شاخصه‌های نقاشی قاجار، پنج نگاره از شاهنامه عمادالکتّاب به روش توصیفی تحلیلی بررسی می‌شود: نخست، دو نگاره از این نسخه را تشریح و سپس به‌منظور فراهم‌آوردن پشتوانه استدلالی غنی، سه نگاره از شاهنامه عمادالکتّاب با نمونه‌های همتای آن در شاهنامه‌های دیگر عصر قاجار ازجمله شاهنامه داوری، مقایسه می‌گردد. چراکه بررسی‌ها نشان داده‌اند که تصاویر نسخه عمادالکتّاب برخلاف آنکه در نیمه دوم حکومت قاجار خلق شده‌اند، با نمایش چهره‌های عاری از فردیت، غلبه عناصر تزئینی، بهره‌گیری از رنگ‌های گرم و شفاف و استفاده از دورنماهای ساده در تمامی شئون، به سبک نگارگرانه نیمه نخست قاجار ادای دین کرده‌اند. مسئله‌ای که در قیاس با سبک تصویرسازی محمد داوری در شاهنامه داوری که چندی پیش‌تر از نسخه عمادالکتّاب رقم خورده، ارائه هرگونه توجیهی چون ارجاع به سلیقه زمانه و غیرممکن‌بودن راهیابی تکنیک‌های هنر غرب به تصویرگری این کتاب را باطل می‌سازد.